امیرالمؤمنین علی(ع) در این خطبه از آفرینش آسمان و زمین و آفرینش انسان یاد می کند.
عجز انسان از شناخت ذات خدا [1] :
سپاس خداوندی را که سخنوران از ستودن او عاجزند و حسابگران از شمارش نعمتهای او ناتوان و تلاشگران از ادای حق او درمانده اند. خدایی که افکار ژرف اندیش، ذات او را درک نمی کنند و دست غوّاصان دریای علوم به او نخواهد رسید. پروردگاری که برای صفات او حدّ و مرزی وجود ندارد و تعریف کاملی نمی توان یافت و برای خدا وقت معیّن و سرآمدی مشخص نمی توان تعیین کرد. مخلوقات را با قدرت خود آفرید و با رحمت خود بادها را به حرکت درآورد و به وسیله ی کوه ها اضطراب و لرزش زمین را به آرامش تبدیل کرد.
دین و شناخت خدا [2] :
سرآغاز دین، خداشناسی است و کمال شناخت خدا، باور داشتن او؛ و کمال باور داشتن خدا، شهادت به یگانگی اوست و کمال توحید، اخلاص ( شهادت بر یگانگی او ) ، و کمال اخلاص، خدا را از صفات مخلوقات جدا کردن است؛ زیرا هر صفتی نشان می دهد که غیر از موصوف و هر موصوفی گواهی می دهد که غیر از صفت است؛ پس کسی که خدا را با صفات مخلوقات تعریف کند، او را به چیزی نزدیک کرده [3] و با نزدیک کردن خدا به چیزی، دو خدا مطرح شده؛ و با طرح شدن دو خدا، اجزایی برای او تصور نموده و با تصور اجزا برای خدا، او را نشناخته است. و کسی که خدا را نشناسد به سوی او اشاره می کند و هرکس به سوی خدا اشاره کند، او را محدود کرده، به شمارش آورَد. و آنکس که بگوید « خدا در چیست؟ » او را در چیز دیگری پنداشته است و کسی که بپرسد « خدا بر روی چه چیزی قرار دارد؟» به تحقیق جایی را خالی از او در نظر گرفته است، در صورتی که خدا همواره بوده و از چیزی به وجود نیامده است. با همه چیز هست، نه اینکه همنشین آنها باشد و با همه چیز فرق دارد، نه اینکه از آنان جدا و بیگانه باشد. انجام دهنده ی همه ی کارهاست؛ بدون حرکت، ابزار و وسیله. بیناست حتی در آن هنگام که پدیده ای وجود نداشت. یگانه و تنهاست، زیرا کسی نبوده تا با او انس گیرد و یا از فقدانش وحشت کند.
راه های خداشناسی از آفرینش جهان:
خلقت را آغاز کرد و موجودات را بیافرید بدون نیاز به فکر و اندیشه ای یا استفاده از تجربه ای، بی آنکه حرکتی ایجاد کند و یا تصمیمی مضطرب در او راه داشته باشد. برای پدید آمدن موجودات وقت مناسبی قرار داد و موجودات گوناگون را هماهنگ کرد و در هر کدام غریزه ی خاص خودش را قرار داد و غرایز را همراه آنان گردانید. خدا پیش از آنکه موجودات را بیافریند، از تمام جزئیات و جوانب آنها آگاهی داشت و حدود و پایان آنها را می دانست و از اسرار درون و بیرون پدیده ها آشنا بود. سپس خدای صبحان طبقات فضا را شکافت و اطراف آن را باز کرد و هوایِ راه یافته به زمین و آسمان را آفرید [4] و در آن آبی روان ساخت، آبی که امواج متلاطم آن شکننده بود که یکی بر دیگری می نشست. آب را بر بادی طوفانی و شکننده نهاد و باد را به بازگرداندن آن فرمان داد و به نگهداری آب مسلط ساخت و حدّ و مرز آن را به خوبی تعیین فرمود. فضا در زیر تندباد و آب بر بالای آن در حرکت بود. سپس خدای سبحان طوفانی برانگیخت [5] که آب را متلاطم ساخت [6] و امواج آب را پی در پی درهم کوبید. طوفان به شدت وزید و از نقطه ای دور دوباره آغاز شد. سپس به طوفان امر کرد تا امواج دریاها را به هر سو روان کند و بر هم بکوبد و با همان شدت که در فضا وزیدن داشت، بر امواج آبها حمله ور گردد. از اوّلِ آن بر می داشت و به آخرش می ریخت [7]. و آبهای ساکن را به امواج سرکش برگرداند تا آنجا که آبها روی هم قرار گرفتند و چون قله های بلند کوه ها بالا آمدند. امواج تند کف های برآمده از آبها را در هوای باز و فضای گسترده بالا برد که از آن هفت آسمان را پدید آورد [8].
آسمان پایین را چون موج مهار شده و آسمانهای بالا را مانند سقفی استوار و بلند قرار داد بی آنکه نیازمند به ستونی باشد یا میخ هایی که آنها را استوار کند. آنگاه فضای آسمان پایین را به وسیله ی نور ستارگان درخشنده زینت بخشید و در آن چراغی روشنایی بخش ( خورشید ) و ماهی درخشان به حرکت درآورد که همواره در مدار فلکی گردنده و برقرار و سقفی متحرک و صفحه ای بیقرار، به گردش خود ادامه دهند.
-------------------------------------------
[1]. اشاره به علم اپیس تمولوژی ( شناخت شناسی و معرفت شناسی)
[2]. اشاره به پایتی تیسم ( ایزد شناسی)
[3]. یعنی همتایی برای خدا تصور کرده است.
[4]. امیرالمؤمنین علی(ع) در این گفتار علمی به مراحل دقیق آفرینش اشاره کردند که خداوند ابتدا هوا و سپس آب و آنگاه دیگر پدیده ها را آفرید. امروزه همه ی دانشمندان این حقیقت را قبول دارند که آب از اکسیژن و هیدروژن پدید آمده و آغاز آفرینش از هوا و توده ی بخار بوده است.
[5]. اِعتَقَمَ : باد تندی که خشک و بی باران است.
[6]. اشاره به علم دریا شناسی و کیماتولوژی ( موج شناسی)
[7]. مَخضَ السّقاء: زیر و رو کردن محتوای مَشک.
[8]. اشاره به علم اتمولوژی ( بخار آب شناسی)
9. منبع: کتاب شریف نهج البلاغه، محمد دشتی (ره)، ص 21
