سوال:
اگر میان حضرت امیرالمؤمنین علی(ع) با خلفا خصومتی وجود داشته است، پس چرا امیر مؤمنان علی(ع) در نامگذاری فرزندان خود از نام آنها استفاده کرده است؟! این نامگذاری نشان می دهد که رابطه ای صمیمانه بین حضرت علی(ع) و خلفای راشدین وجود داشته است و آنها هیچ نقشی در به شهادت رساندن حضرت فاطمه ی زهرا(س) نداشته اند!
پاسخ:
امیرالمؤمنین علی(ع) پس از شهادت حضرت فاطمه ی زهرا(س) ازدواج کرده و از دیگر همسران خود صاحب فرزندانی شده مانند عمر بن علی بن ابی طالب که نام مادرش صهباء بوده و عثمان بن علی بن ابی طالب که مادرش حضرت امّ البنین بوده و یا ابوبکر بن علی بن ابی طالب که مادرش لیلی بنت مسعود الدرامیه بوده است. ( لازم به تذکر است که ابوبکر که مادرش لیلی دختر مسعود بوده، به همراه دیگر برادرانش عثمان و جعفر و عبدالله و جناب ابوالفضل العبّاس (ع) که مادرشان امّ البنین بوده، در رکاب امام حسین(ع) در عاشورا به شهادت رسیدند.)
و اما علت نامگذاری:
در مورد ابوبکر بن علی بن ابی طالب(ع):
اولاً: اگر قرار بود که امیرمؤمنان علی(ع) نام فرزندش را ابوبکر بگذارد، از نام اصلی ابوبکر یعنی عبدالکعبه، عتیق، عبدالله (و... با اختلافی که وجود دارد)، انتخاب می‌کرد نه از کنیۀ او؛ در حالیکه اصل نام ابوبکر بن علی، محمّد بوده است[1].
ثانیا: ابوبکر کنیه فرزند علی(ع) بوده و انتخاب کنیه برای افراد در انحصار پدر فرزند نمی‌باشد؛ بلکه خود شخص با توجه به وقایعی که در زندگی اش اتفاق می‌افتاد کنیه‌اش را انتخاب می‌کرد و بکر به معنی شاد، تازه و نو به کار می رفته است و رواج داشته.
در مورد نامگذاری عمر بن علی بن ابی طالب(ع):
در نامگذاری فرزند امیرمؤمنان علی(ع) به نام «عمر» هیچ اختلافی بین مورخین دیده نمی‌شود و جای هیچ تردیدی نیست، اما سؤال اصلی اینجاست که واقعیت این نامگذاری چه بوده است؟
بررسی مدارک معتبر تاریخی قضاوت در این موضوع را برای ما آسان می‌کند:
یکی از عادات خلیفه عمر تغییر نام افراد بود و بر اساس اظهار مورخان، شخص عمر این نام را بر او گذارد و به این نام نیز معروف شد.
بلاذری از دانشمندان اهل سنّت در انساب الاشراف می‌نویسد:
وکان عمر بن الخطّاب سمّی عمر بن علیّ باسمه.
عمر بن خطّاب، فرزند علی(ع) را از نام خویش، عمر نامگذاری کرد[2].
ذهبی، مورخ دیگر مشهور اهل سنّت می‌گوید: « عمر بن خطّاب، عمر بن علی(ع) را به دلیل اینکه وی در زمان خلافت او به دنیا آمد، به اسم خود نام نهاد[3].
شاید سؤال شود که تغییر نام یک فرد چندان هم ساده نیست و چطور می‌توان پذیرفت که خلیفه ی دوّم نام خود را بر فرزند امیرمؤمنان علی(ع) بگذارد و نام اصلی ایشان از خاطره‌ها پاک شود؟
در این رابطه باید گفت که عمر بن الخطّاب، اسم افراد دیگری را نیز در تاریخ تغییر داده است که ما فقط به سه مورد اشاره می‌کنیم:
۱. ثعلبة بن سعد بن معلی:
نام معلی، ثعلبه که عمر آن را تغییر داد و معلی گذاشت[4].
۲. الاجدع ابی مسروق بن عبدالرحمن.
عمر بن الخطاب، اسم اجدع بن مالک را تغییر داد و عبدالرحمن گذاشت[5].
3. ابراهیم بن الحارث بن عبدالرحمن.
پدرش اسم او را ابراهیم گذاشته بود؛ ولی عمر آن را تغییر داد و عبدالرحمن گذاشت[6].
باید گفت این کار عمر در موارد زیادی انجام شده و چون این کار توسّط خلیفه انجام می‌شد که دارای جایگاه اجتماعی و اعتقادی نزد مردم بود، مورد اقبال قرار می‌گرفت و نام اصلی به تدریج متروک می شد.
شاید به نظر عجیب برسد اما این موضوع در این عصر نیز مصداق دارد؛ به عنوان نمونه خداوند به کسی فرزندی عطا می کند که وی می خواهد مثلا نامش را رضا بگذارد، اما بزرگ خانواده که از نفوذ و سیاست زیادی در خاندان خود برخوردار است، نام کودک را جعفر قرار می دهد. لذا کل فامیل و خانواده حتی اگر نام شناسنامه ای کودک رضا باشد، او را جعفر صدا می زنند و اگر روزی بخواهند حرفی را از قول رضا بیان کنند و بگویند مثلا رضا فلان چیز را گفت؛ نفر دوم رضا را نخواهد شناخت و می گوید رضا کیست؟! اینجاست که نفر اول به ناچار خواهد گفت جعفر را می گویم!! این موضوع به عینه در زندگی و دوران حال حاضر نیز مشهود است و مطمئنا باب میل نیست.
در مورد نامگذاری عثمان بن علی بن ابی طالب(ع):
نامگذاری به عثمان، نه به جهت همنامی با خلیفه سوّم و یا علاقه به او است؛ بلکه بر اساس حدیثی است که از امیرالمؤمنین علی(ع) نقل شده مبنی بر اینکه ایشان فرموده اند: فرزندم را به نام برادرم عثمان بن مظعون نامیدم[7] که نشان می دهد حضرت به خاطر علاقه به عثمان بن مظعون[8] این نام را برای فرزند خود انتخاب کرده اند.
حال باید دانست مطرح کردن این نوع شبهات در حقیقت چیزی جز عوام فریبی نیست و این قبیل دلایل برای اثبات ادعایی که روند تحولات صدر اسلام، سیر تاریخی حوادث و سرنوشت سیاسی اجتماعی اهل بیت پیامبر(ص) را در بر دارد، غیر قابل پذیرش است و طرح این مطلب چیزی جز ساده انگاری مخاطب نیست و اینکه ما بخواهیم صرفاً با یک اسم، قضیه ای تاریخی و بسیار مهم را انکار کنیم، امری ناصواب و به دور از انصاف است.همچنین باید در نظر داشت که نامگذاری فرزندان از روی علاقه ی پدر و مادر به افراد و شخصیت‌ها صورت نمی‌گرفت و نمی گیرد، وگرنه باید همه ی مسلمانان، نام فرزندان خود را به نام رسول اکرم(ص) نامگذاری می‌کردند.
و اگر نامگذاری به خاطر ابراز محبت به شخصیت‌ها بود، چرا خلیفه ی دوم به سراسر ممالک اسلامی بخشنامه کرد که کسی حق ندارد فرزندش را به نام رسول خدا(ص) نامگذاری کند؟!
ابن‌بطال و ابن‌حجر در شرحشان بر صحیح بخاری می‌نویسند:
کتب عمر الی اهل الکوفه الا تسموا احدًا باسم نبی[9].
و نکته ی اصلی این جواب این است که مگر اسم ابوبکر، عمر و عثمان، اسامی اختصاصی خلفای راشدین بوده اند؟ با اینکه این اسامی قبل از ظهور اسلام نیز رایج و متداول بوده. حتی در فرهنگ اجتماعی کنونی نیز رایج نیست که صرف مخالفتها و نزاع ها موجب تحریم اسامی و نامها شود. به عنوان نمونه ای دیگر خاطر نشان می کنیم چه کسی است که به دشمنی معاویه و فرزندش یزید نسبت به خاندان پیامبر(ص) اذعان نداشته باشد در حالیکه اندک توجهی به کتب تاریخی و رجالی نشان می دهد که این نامها در بین بنی هاشم و شیعیان تا قرنها متداول بوده است؛ نظیر:
معاویة بن حارث و معاویة بن صعصعه از شیعیان و اصحاب امیرالمؤمنین علی(ع) و یزید بن لهیط، یزید بن حصین، یزید بن زیاد که از اصحاب و شیعیان امام حسین(ع) بوده که در روز عاشورا نیز به شهادت رسیده اند. البته مثال بسیار است که ما به همین چند نمونه اکتفا کردیم. حال کدام انسان ساده اندیش است که نتیجه بگیرد یزید بن معاویه هیچ ظلم و ستم و جنایتی در حق خاندان پیامبر خدا(ص) مرتکب نشده و در قتل جناب سیّدالشّهدا حضرت امام حسین(ع) هیچ نقشی نداشته است؟!! و یا اینکه آیا این افراد و یاران امیرالمؤمنین و سیّدالشّهدا علیهم السّلام به خاطر علاقه به معاویه و یزید این نامها را برای خود انتخاب کرده اند؟!!!
پس آنچه بدیهی و مسلم، این است که در عرف اجتماعی آن زمان این نامگذاریها به هیچ وجه بیانگر روابط صاحبان این اسامی با یکدیگر نبوده است. البته متروک و منسوخ شدن کاربرد یک اسم در عرف اجتماعی هر جامعه روندی طبیعی دارد و تابع تحوّلات فرهنگی و سلایق افراد آن است به گونه ای که در زمان ما و حتی در میان اهل سنت حاضر نیز نامهایی چون ابوبکر و عمر و عثمان و ... کمتر اختیار می شود، در صورتی که در قرون اولیه ی اسلامی چنین نیست و این نامها از جمله اسامی رایج آن دوران بوده است و در پایان پاسخ ما نیز این سؤال را از برادران اهل سنت داریم که اگر نامگذاری نشانه ی روابط خوب است، پس چرا خلفا هیچکدام از فرزندان خود را علی،حسن و حسین نامگذاری نکردند؟!
--------------------------------------------------------------
[1] . التنبیه و الاشراف ص 297 و الارشاد ج1 ص354
[2] . البلاذری، احمد بن یحیی بن جابر (متوفای۲۷۹ه)، انساب الاشراف، ج۲، ص۱۹۲
[3] . الذهبی، شمس الدین محمد بن أحمد بن عثمان، (متوفای748هـ)، سیر أعلام النبلاء، ج 4، ص 134، تحقیق: شعیب الأرناؤوط، محمد نعیم العرقسوسی، ناشر: مؤسسة الرسالة - بیروت، الطبعة: التاسعة، 1413هـ.
[4] . الصحاری العوتبی، ابو المنذر سلمة بن مسلم بن ابراهیم (متوفای:۵۱۱ه)، الانساب، ج۱، ص۲۵۰
[5] . العسقلانی الشافعی، الاصابة فی تمییز الصحابة، ج۱، ص۳۳۰
[6] . العسقلانی الشافعی، احمد بن علی بن حجر ابو الفضل (متوفای۸۵۲ه)، الاصابة فی تمییز الصحابة، ج۵، ص۲۳
[7] . الاصفهانی، ابو الفرج علی بن الحسین (متوفای۳۵۶)، مقاتل الطالبیین، ج۱، ص۸۹
[8] . عثمان بن مظعون، از پیشگامان در اسلام آوردن و از حاضران در نبرد بدر و اولین مهاجری بوده که در مدینه درگذشته است. هنگامی که او درگذشت، پیامبر(ص) با چشمانی اشک بار او را بوسید و در بقیع او را به خاک سپردند...
[9] . ابن بطال البکری القرطبی، ابو الحسن علی بن خلف بن عبد الملک (متوفای۴۴۹ه)، شرح صحیح البخاری، ج۹، ص۳۴۴ و العسقلانی الشافعی، احمد بن علی بن حجر ابو الفضل (متوفای۸۵۲ ه)، فتح الباری شرح صحیح البخاری، ج۱۰، ص۵۷۲
10. کتاب مقتل فاطمیه پاسخ به شبهات شهادت حضرت فاطمه ی زهرا (س) از منابع اهل سنت. تحقیق و ترجمه حجّت الاسلام محمد صفری و دکتر حمید ناسخیان
