مناظره ی جالب معاویه با ابن عباس، پسر عموی امیرالمؤمنین علی(ع)

هنگامی که معاویه وارد مدینه شد، دستور داد ابن عباس [1] را حاضر کنند. آنگاه با کمال ناراحتی و خشم به او گفت: شنیده ام هنوز دم از فضائل علی(ع) می زنی! مگر نمیدانی که ذکر فضائل علی(ع) را ممنوع کرده ام؟

ابن عباس: تمام اهل مدینه شاهدند که من به غیر از تفسیر قرآن سخن دیگری بر زبان جاری نمیکنم.

معاویه: تفسیر بگو اما خلاف حقیقت و دروغ معنا نکن و حق نداری دم از فضائل علی(ع) بزنی.

ابن عباس: بسیار خوب! گاهی من این آیه ی شریفه را می خوانم: « وَیُطْعِمُونَ الطَّعَامَ عَلَىٰ حُبِّهِ مِسْکِینًا وَیَتِیمًا وَأَسِیرًا. ** و غذای خود را با اینکه به آن علاقه ( و نیاز ) دارند ( بر دوستی خدا ) به مسکین و یتیم و اسیر می دهند.» [2]
از من سوال می کنند خداوند در این آیه از چه کسانی ستایش می کند؟ اگر بگویم آنان علی(ع)،فاطمه(س) و فضّه ی خادمه می باشند، که اشاره به ماجرای سه روز روزه گرفتن آن سه نفر برای سلامتی و بهبودی حسنین علیهم السّلام دارد و در هر سه روز، افطار خود را بر مسکین و یتیم و اسیر بخشیدند...، آیه را به حقیقت تفسیر کرده ام وگرنه به دروغ و خلاف تفسیر کرده ام.[3]

معاویه: آیات دیگر را برای مردم تفسیر کن.مگر قرآن آیه ی دیگری ندارد؟! 

ابن عباس: بسیار خوب! اینک آیه ای دیگر می خوانم: « یَا أَیُّهَا الرَّسُولُ بَلِّغْ مَا أُنْزِلَ إِلَیْکَ مِنْ رَبِّکَ ۖ وَإِنْ لَمْ تَفْعَلْ فَمَا بَلَّغْتَ رِسَالَتَهُ ۚ وَاللَّهُ یَعْصِمُکَ مِنَ النَّاسِ... ** ای پیامبر! آنچه از طرف پروردگارت بر تو نازل شده ابلاغ کن و اگر انجام ندهی ( ادای وظیفه ) پیام خدا را نرسانده ای ( و تبلیغ رسالتش را نکرده ای ) و خدا تو را از ( شرّ و آزار ) مردم محفوظ خواهد داشت... » [4]
از من سوال می کنند پیامبر(ص) مامور به ابلاغ چه موضوعی بوده که اگر آن را ابلاغ نمی کرد گویا اصلا رسالت خود را ابلاغ نمی کرده است؟! اگر بگویم پیامبر(ص) در غدیر خم مامور بود تا علی(ع) را به عنوان خلیفه ی بلافصل خود معرفی نماید، آیه را درست تفسیر کرده ام وگرنه بر خلاف واقع سخن گفته ام.[5]

معاویه: مگر حتما باید این آیه را تفسیر کنی؟! آیه ای دیگر بخوان!

ابن عباس: این آیه را تلاوت می کنم گوش کن: « یَا أَیُّهَا الَّذِینَ آمَنُوا إِذَا نَاجَیْتُمُ الرَّسُولَ فَقَدِّمُوا بَیْنَ یَدَیْ نَجْوَاکُمْ صَدَقَةً... ** ای اهل ایمان! زمانی که بخواهید با پیامبر گفتگوی محرمانه کنید، پیش از این کار باید ( مبلغی ) صدقه دهید... » [6]
از من می پرسند آیا کسی به این آیه ی شریفه عمل کرد؟! و باید بگویم که تنها کسی که به این آیه عمل کرد علی(ع) بود. او با اینکه یک دینار بیشتر نداشت، آن را به ده درهم تبدیل کرد و هرگاه می خواست با پیامبر(ص) نجوا کند یک درهم صدقه می داد و اگر خلاف این را بگویم به خداوند دروغ بسته ام و من جرأت آن را ندارم.[7]

معاویه: از آیات دیگر قرآن بخوان!

ابن عباس: « وَمِنَ النَّاسِ مَنْ یَشْرِی نَفْسَهُ ابْتِغَاءَ مَرْضَاتِ اللَّهِ ۗ وَاللَّهُ رَئوفٌ بِالْعِبَادِ. ** و از مردم کسی است که از جان خود در راه رضای خدا می گذرد و خدا نسبت به چنین بندگانیمهربان است. » [8]
از من می پرسند آنکس که جان خود را در راه رضایت خدا بذل نمود کیست؟ اگر بگویم آن شخص علی(ع) بود که در لیلة المبیت به جای پیامبر اکرم(ص) در بستر ایشان خوابید تا اینکه آن حضرت بتواند مخفیانه به مدینه مهاجرت کند، آیه را به حقیقت تفسیر کرده ام وگرنه به خداوند نسبت دروغ داده ام. [9] 

معاویه: از آیات دیگر قرآن بخوان!

ابن عباس: «  قُلْ لَا أَسْأَلُکُمْ عَلَیْهِ أَجْرًا إِلَّا الْمَوَدَّةَ فِی الْقُرْبَىٰ... ** بگو من هیچ پاداشی از شما بر رسالتم نمی خواهم جز دوست داشتن خویشاوندانم... » [10]
از من سوال می کنند خویشاوندان پیامبر(ص) کیانند که محبت آنان عوض مزد رسالت پیامبر اکرم(ص) می باشد؟ اگر بگویم مراد علی(ع)، فاطمه(س) و فرزندان آنهاست درست تفسیر کرده ام وگرنه بر خلاف واقع تفسیر کرده ام و من هرگز این کار را نخواهم کرد. [11]

معاویه: قرآن هزاران آیه دارد! آیه ای دیگر بخوان!

ابن عباس: « إِنَّمَا یُرِیدُ اللَّهُ لِیُذْهِبَ عَنْکُمُ الرِّجْسَ أَهْلَ الْبَیْتِ وَیُطَهِّرَکُمْ تَطْهِیرًا **  همواره خدا می خواهد هرگونه پلیدی را از شما اهل بیت ( که به روایت شیعه و سنی، علی(ع) و فاطمه(س) و حسن و حسین علیهم السّلام اند.) ببرد و شما را از هر عیبی پاک کند. » [12]
از من می پرسند آنانی که خداوند هر رجس و پلیدی را از آنها ذایل نموده چه کسانی هستند؟ اگر بگویم آنان اهل بیت پیامبر اسلام(ص) هستند و آن حضرت، علی(ع) و فاطمه(س) و حسن و حسین علیهم السّلام را نزد خود آورد و گفت اینان اهل بیت منند؛ به راستی سخن گفته ام وگرنه آیه را به دروغ تفسیر کرده ام. [13]

معاویه: مگر در قرآن آیه ی دیگری نیست؟!

ابن عباس: « فَمَنْ حَاجَّکَ فِیهِ مِنْ بَعْدِ مَا جَاءَکَ مِنَ الْعِلْمِ فَقُلْ تَعَالَوْا نَدْعُ أَبْنَاءَنَا وَأَبْنَاءَکُمْ وَنِسَاءَنَا وَنِسَاءَکُمْ وَأَنْفُسَنَا وَأَنْفُسَکُمْ ثُمَّ نَبْتَهِلْ فَنَجْعَلْ لَعْنَتَ اللَّهِ عَلَى الْکَاذِبِینَ. ** پس هرکس در باره ی عیسی(ع) بعد از آنکه ( به وحی خدا بر احوال او ) آگاهی یافتی با تو در مقام مجادله برآید، بگو بیایید پسرانمان و پسرانتان و زنانمان و زنانتان و ما نفوسمان و شما نفوستان را فرا خوانیم و به مباهله برخیزیم و لعنت خدا را بر دروغگویان قرار دهیم. » [14]
از من در مورد داستان مباهله ی پیامبر اکرم(ص) سوال می کنند که باید بگویم پیامبر اکرم(ص) در روز مباهله با نصارای نجران، دو فرزند خود حسن و حسین علیهم السّلام، حضرت زهرا(س) و حضرت علی(ع) را با خود همراه کرد و از حضرت علی(ع) تعبیر به نفس و جان خود نمود و اگر بگویم رسول خدا(ص) مردی غیر از امیرالمؤمنین علی(ع) را جهت مباهله با خود همراه کرد قطعا دروغ گفته ام و من هرگز بر خلاف واقع آیه ای را تفسیر نمی کنم. [15]

معاویه: آیه ای دیگر بخوان!

ابن عباس: « إِنَّمَا وَلِیُّکُمُ اللَّهُ وَرَسُولُهُ وَالَّذِینَ آمَنُوا الَّذِینَ یُقِیمُونَ الصَّلَاةَ وَیُؤْتُونَ الزَّکَاةَ وَهُمْ رَاکِعُونَ. ** ولیّ ( امر و یاور ) و سرپرست شما تنها خدا و رسول اوست و مومنانی که نماز به پا می دارند و در حال رکوع زکات می دهند. » [16]
اگر از من بپرسند آنکس که بعد از خدا و رسول او بر مردم ولایت دارد و دارای این صفات بوده کیست؛ باید بگویم که او علی(ع) است که در این صورت به نحو حقیقت سخن رانده ام وگرنه آیه را برخلاف حقیقت تفسیر کرده ام.[17]

معاویه: آیه ای دیگر را برای مردم تفسیر کن! مگر قرآن فقط شامل همین آیاتی بود که در شان علی(ع) تفسیر کردی؟

ابن عباس: « وَیَقُولُ الَّذِینَ کَفَرُوا لَسْتَ مُرْسَلًا قُلْ کَفَىٰ بِاللَّهِ شَهِیدًا بَیْنِی وَبَیْنَکُمْ وَمَنْ عِنْدَهُ عِلْمُ الْکِتَابِ. ** کافران می گویند: تو فرستاده [خدا] نیستی. بگو: کافی است که خدا [ با آیات محکم و استوار قرآنش ] و کسی که دانش کتاب ( علم قرآن ) نزد اوست، میان من و شما [نسبت به پیامبری ام] گواه باشند. . » [18]
مردم از من سوال می کنند آن کس که در نزد او تمام علم قرآن بوده چه کسی است؟ اگر بگویم حضرت علی(ع) است به راستی سخن گفته ام زیرا از پیامبر اکرم(ص) سوال شد آن کسی که تمام علم قرآن در نزد اوست کیست؟ فرمودند علی(ع) است. و همچنین بارها فرمودند من شهر علم و علی(ع) به منزله ی درب آن است. پس هرکس دانش می خواهد باید از درب آن وارد شود.( دست به دامن علی(ع) شود.) [19]

معاویه: مگر حتما باید این آیه را تفسیر کنی؟! آیه ای دیگر بخوان و تفسیر کن.

ابن عباس: « وَقِفُوهُمْ إِنَّهُمْ مَسْئُولُونَ. **  نگاهشان دارید که باید بازپرسی شوند.» [20]
یعنی از ولایت و دوستی علی بن ابیطالب(ع) از آنها سوال می شود و من غیر از این سخن اگر بگویم آیه را بر خلاف حقیقت تفسیر کرده ام. [21]

معاویه دید هرچه سعی می کند تا ابن عباس لب از ذکر فضائل علی(ع) ببندد موفق نمی شود؛ لذا ابن عباس را مرخص کرد و به او گفت: از این پس حق نداری هیچ یک از آیات قرآن را برای مردم تفسیر کنی!

----------------------------------------

[1]. عبدالله، فرزند عباس بن عبدالمطلب عموی ناتنی حضرت محمد(ص) و لبابه بنت حارث که مشهور به ابن عباس بوده و سه سال قبل از هجرت و زمانی که خاندان هاشمی در شعب ابوطالب بودند به دنیا آمد و همانند مادرش که قبل از هجرت مسلمان شده بود، مسلمان گشت. او صحابه و  پسر عموی پیامبر اسلام (ص) و امام علی (ع) بوده و از یاران سه امام اول شیعیان بود. ابن عباس حضرت علی(ع) را شایسته ی مقام خلافت می‌دانست و با خلفای سه گانه نیز همکاری داشت؛ او در جنگ‌های جمل، صفین و نهروان به طرفداری از حضرت علی(ع) حضور یافت و از طرف امام استانداری بصره را بر عهده گرفت. روایات فراوانی از طریق شیعه و سنی از ابن عباس نقل شده است. کتاب تفسیری منسوب به او، بارها به چاپ رسیده است. وی جد خلفای بنی عباس نیز به شمار می‌آید.
[2]. سوره ی انسان آیه ی 8
[3]. تفسیر ثعلبی ج 10، ص 99 . الاصابة ی ابن حجر ج 8، ص 281
[4]. سوره ی مائده آیه ی 67
[5]. الغدیر علامه امینی ج3 ص 438 - 424
[6]. سوره ی مجادله آیه ی 12. این آیه به آیه ی نجوا معروف است.
[7]. ذخائر العقبی طبری ص 109 . فتح الباری ابن حجر ج11 ص 68
[8]. سوره ی بقره آیه ی 207 . این آیه به آیه ی ابتغی شهرت دارد.
[9]. تفسیر ثعلبی ج6 ص 479 . تفسیر فخر رازی ج3 ص 222
[10]. سوره ی شوری آیه ی 23. این آیه به آیه ی مَوَدَّت مشهور است.
[11]. شواهد التنزیل ج2 ص204 . میزان الاعتدال ج3 ص 347
[12]. سوره ی احزاب آیه ی 33 . این آیه به آیه ی تطهیر معروف است.
[13]. صحیح مسلم ج7 ص130 . مسند احمد ج4 ص107
[14]. سوره ی آل عمران آیه ی 61 . این آیه به آیه ی مباهله مشهور است.
[15]. حقائق التنزیل زمخشری ج1 ص434 . تفسیر رازی ج8 ص86
[16]. سوره ی مائده آیه ی 55 . این آیه به آیه ی ولایت مشهور است.
[17]. شواهد التنزیل ج1 ص230 . تفسیر ثعلبی ج4 ص80
[18]. سوره ی رعد آیه ی 43 . این آیه به آیه ی علم الکتاب مشهور است.
[19]. تفسیر ثعلبی ج5 ص303 . تفسیر قرطبی ج9 ص336
[20]. سوره ی صافات آیه ی 24 . این آیه به آیه ی سوال شهرت دارد.
[21]. تاریخ بغداد ج10 ص355 . تفسیر آلوسی ج23 ص80